Yazı: Ömer Faik AnlıAuguste Comte’un orijinal Pozitivist teorisi aynı zamanda bir araştırma programı olarak Bilim Tarihinin başlangıcı olarak görülebilir. Kaldı ki Bilim Tarihi disiplininin akademik kurucusu olan George Sarton’a göre de Comte bilim tarihinin kurucusu sayılmalıdır. Bu da Pozitivist bilim felsefesi ile Sarton’un akademik bilim tarihini, disiplinin epistemolojik çerçevesi üzerinden birbirine entegre etmektedir.Bu entegrasyonun merkezinde, tarih disiplininin bilimselliğine ilişkin sağlam inanç bulunuyordu: Akademideki tarihçiler, diğer profesyonelleşmiş bilimlerde olduğu gibi, metodolojik olarak denetlenebilen bir araştırmanın nesnel ve doğru bilgiyi mümkün kıldığını kabul ediyorlardı. Tarih ve ilişkili disiplinler, ampirik gerçekliğin tespiti ve betimlenmesiyle başlayan ve tam da başladığı yerde, yani olguda duran, herhangi bir şekilde betimlemenin ötesine geçme ihtimalini az ya da çok şiddetle yadsıyan bir epistemolojik temeli benimsediler. Bu temel, spekülasyonla özdeşleştirdiği betimleme-ötesinden, yani açıklama ve teoriden uzak durduğu ölçüde yarı-pozitivist idiografik bir epistemolojik konumlanış açığa çıkarmaktadır.Bu konum için “metin” alfa ve omegadır; diğer bir deyişle başlangıç ve sondur ve metin objektifliğin kaynağı ve garantörüdür. Ancak yarı-pozitivist metin/belge sınırını aşmama şiarı bir yandan da bir tür metin fetişizmine de neden olabilmektedir. Bilim tarihi böyle yapılandırıldığında da bilimin bir tarihe değil, uzun bir kronolojiye sahip olması sonucu açığa çıkmaktadır. Bu durumda da böylesi bir kronolojinin mevcut problem durumları için nasıl bir işlev yükleneceği sorusu kendisini göstermektedir.Ancak yarı-pozitivist yaklaşım, metin tesisi odağı, sınırı ve ısrarıyla ki bu metodolojik bir ısrardır, objektiflik idealini korumaktadır. Bu bağlamda objektiflik, bilim tarihi disiplini için akademik kuruluşunda bir ideal-koşul ve bir kriterdi. Sarton için, bilimsel metinler, yani bilim metinleri, genel tarih araştırmasında olanaklı olmadığı denli, yorumdan, teorik bakıştan, teori-yüklülükten azade objektif bir tespit ve araştırma ortamını tesis ediyordu. Bu nesnellik için dil-bilimsel yöntemleri kullanmak (çeviri, transliterasyon vb. içeren metodoloji) ve ilerleme merkezli karşılaştırmalı bir kritik yapmak yeterliydi. Özetle, dilbilimsel metodoloji ve bugünü baz alan bir çizgisel, birikimsel ilerleme varsayımını ısrarla koruyan kritik etme bileşkesi bilim tarihi araştırmasının kısa formülasyonuydu. İşte tam da bu formülasyon “İlk keşfeden kimdi?” sorusuna gereğinden fazla önem verilmesine neden olmaktadır.Oysa, metinler tarihi olarak değil, “fikirler tarihi olarak Bilim Tarihi” yaklaşımını geliştiren Alexandre Koyre’yi hatırlamak kaydıyla, Bilim Tarihi disiplinindeki dönüşümün sembolü olabilecek, en etkili ve bilinen isim Thomas Kuhn’dur. Kostas Gavroğlu’nun bir meta-bilim tarihi çalışması olarak “Bilimlerin Geçmişinden Tarih Üretmek” adlı kitabı da bu yoldan gider. Söz konusu olan bir geçiştir; bu“text”ten “context”e geçiş, araştırma odağının metinden bağlama kaydırılmasıdır. Bu yaklaşımda metinler, bir araştırma nesnesi olarak monadlar veya bağımsız kendilikler olarak değil de içerisinde ilişkisel olarak konumlandıkları tarihsel, sosyal ve maddi art alan ile ele alınan ve o bağlama bugünden ulaşabilmemizi sağlayan göstergeler olarak görülür.Bu geçiş için öncelikle, “geçmiş”, “tarih” ayrımı ve buna bağlı olarak “bilimin geçmişi”, “bilimin tarihi” ve “bilim tarihi araştırması” ayrımı yapılır. Bilimin geçmişi, “bilim” adını verdiğimiz bilme biçimini ve kurumlarını oluşturan, zamansal olarak şu andan önce gerçekleşmiş/ gerçekleştirilmiş tekniklerin, pratiklerin, keşfedilmiş olguların, yasaların, ilkelerin, teorilerin, kurumların ve tüm bunların dönüşümlerinin, terk edilişlerinin süreçsel bütünüdür. Kısacası, bilimin geçmişi, bir süreç olarak bilimde şu andan önce olup bitmiş veya başlangıcı geçmişte olup etkileri bugün süren her şeyi içerir. Bilim Tarihi disiplini bu geçmişten, anlamlı, tutarlı, bütünlüklü ve tabii ki “doğru” olma iddiasında bir anlatı, bilgi üretme girişimidir ve her şeyi içer(e)mez. Dolayısıyla, Tarih ve Bilim Tarihi geçmişe ilişkin bugün üretilen bir şeydir. Bu nedenle de Tarih ve özelde Bilim Tarihi daima teori-yüklüdür; geçmişin epistemolojik anlamda çerçevelenmiş bir anlatısıdır. Diğer bir deyişle, Bilim Tarihi araştırmasının ve yazımının kendisi paradigmatiktir. Pozitivist veya yarı-pozitivist Bilim Tarihi araştırması, sürekli olarak “olağan bilim dönemi” içerisinde olduğu için paradigmatik olduğunun farkında olmayan ve bu nedenle kendi “nesnellik” ideal ve ölçütünü evrensel kabul eden bir konumdadır.Daha derin bir değerlendirme için, bir meta bilim tarihi çalışması olarak Kostas Gavroğlu’nun “Bilimlerin Geçmişinden Tarih Üretmek” adlı kitabını herkese öneriyorum.Ömer Faik Anlı - Ankara Üniversitesi

Toplumsal Tarih

Auguste Comte’un orijinal Pozitivist teorisi aynı zamanda bir araştırma programı olarak Bilim Tarihinin başlangıcı olarak görülebilir.

Pozitivist Yaklaşımlar ve Objektiflik

Seri editörü: Derya Gürses TarbuckYazı: Yavuz UnatTürk bilim tarihi yazıcılığı Salih Zeki Bey (1864-1921) ile başladığını söylemek yanlış olmaz. Âsâr-ı Bâkiye(1) bu alanda en önemli eseridir. Salih Zeki Bey, bu eserini matematiğin her dalına dair muhtelif zamanlarda yazılmış olan temel yapıtları esas kabul ederek, Doğulu bilginlerin Eski Yunan matematiği üzerine neler ilave ettiklerini ve bunları, Batılılara ne düzeyde teslim ettiklerini bildirmek amacıyla kaleme almıştır.Türkiye’de bilim tarihi araştırmalarının tanınması ve sevilmesinde öncü olan bir diğer isim Adnan Adıvar’dır (1882-1955). Paris’te iken La Science chez les Turcs Ottomans(2) adlı eserini kaleme almıştır. 1940 yılında bu eseri geliştirerek İstanbul’da Osmanlı Türklerinde İlim adıyla yeniden basmıştır.Türk bilim tarihçiliği Sayılı’nın (1913-1993) Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde açtığı kürsüyle kurumsallaşmış ve akademik olarak faaliyetlerini sürdürmeye başlamıştır. Günümüzde Türkiye’de bilim tarihi araştırmaları birçok üniversitede bölüm ve anabilim dalı bazında sürdürülmektedir. Sayılı’nın Türk bilim tarihçiliğine yaptığı en önemli katkı Ortaçağ İslam Dünyası’nda Müslümanlar ve özellikle Türkler tarafından kaleme alınan bilimsel yapıtlara yönelik araştırmaları sistematik bir biçimde başlatmış olmasıdır. Sayılı, Harvard’da bu alanın akademik anlamda kurucusu kabul edilen George Sarton’un yanında doktorasını tamamladı ve bu alanda ilk doktora yapma imkânına erişti (1942). Sayılı’nın doktora tezi İslam Dünyasında Bilim ve Eğitim Kurumları adını taşımaktadır. Türkiye’ye döndükten sonra ise Amerika’da çalıştığı İslam Dönemi gözlemevleri konusuna ilişkin olarak İslam Dünyası’nda Gözlemevleri(3) adlı eserini yayımladı. Burada temel tezi gözlemev lerinin bir kurum olarak ilk defa İslam Dünyası’nda kurulduğudur. Sayılı birçok öğrenci yetiştirdi ve bilim tarihinin gelişimine katkıda bulundu. İlk bilim tarihi çalışmaları daha çok astronomi, fizik ve matematik ağırlıklı olmasına karşın, günümüzde bilimin birçok dalında bilim tarihi araştırmaları yapılmaktadır.Bilim tarihi akademik bir disiplin hüviyetini; Auguste Comte (1798-1857), Paul Tannery (1843-1904), Henri Poincaré (1854-1912) ve Pierre Duhem (1861-1916) gibi bilim tarihçilerinin ve bilim felsefecilerinin etkisi ile bilim tarihi araştırmalarına yönelmiş olan George Sarton’ın (1884-1956) 1936 yılında Harvard Üniversitesi’nde bilim tarihi doktora programını kurmasıyla kazanmıştır. Sarton’a göre bilim tarihi bir keşifler hikâyesi değildir; keşifler geçicidir; bir süre sonra eski keşiflerin yerini yenileri alır. Bir bilim tarihçisinin asıl görevi keşifleri kaydetmek değil, bilimsel düşüncenin gelişimini, yani insan bilincinin gelişimini açıklamaktır. Pozitivist bir bakış açısını sergileyen bu görüş, bilim tarihi tezinin ve disiplininin kurulmasında etkili oldu ve Sarton’dan sonra bilim tarihi, insanı ve insan aklının gelişimini anlamanın en önemli araçlarından biri olarak görüldü.Sarton, bu alanda yetişmek için üçlü bir eğitimden geçmek gerektiğini söyler ve yöntemi bu üçlü eğitim üzerine kurar. Bilim tarihçisi;<ol fr-original-style="padding-inline-start: 20px;" style="padding-inline-start: 20px; margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">diğer kültür tarihçileri gibi, metinleri okuyup doğru anlayacak kadar klasik dillerden birini (Arapça, Farsça, Latince, Yunanca, vs.) öğrenmelidir.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Diğer kültür tarihçileri gibi, tarih bilimini öğrenmeden işe girişmemelidir.</li><li fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Hem içinde bulunduğu hem de çalıştığı dönemin bilimsel bilgisini öğrenmelidir.</li></ol>Günümüzde bilim tarihi en önemli araştırma alanlarından birisidir. Ancak Sarton’un tanımladığı bu alana ilişkin pozitivist yöntem dışında başka yöntem arayışları da devam ederek bu disiplini ve disiplindeki araştırmaları yönlendiren değişik yöntemler ve bakış açıları ortaya atılmıştır. Günümüzde Sarton ekolüne en ciddi eleştiri Thomas Kuhn tarafından yapılmıştır. Ona göre Sarton ve pozitivistler bilimin içsel dinamiklerini ele alıyorlar ancak bilimin gelişiminden sorumlu olan dışsal etkileri yok sayıyorlardı. Bilimin gelişimi, ekonomik, kültürel, sosyal gelişime bağlı olarak yeniden yorumlanmalıydı. Kuhn’un ileri sürdüğü bilimin sosyal tarihi anlayışı ile yeni nesil araştırmacılar, bilimin sosyal tarihine yönelmeye başladılar.George Sarton’un bilim tarihindeki kurucu rolü konusunda Türkçe literatürde fikir verebilecek bir kitap kendisinin toplu makalelerinin bulunduğu bir derlemedir.(4)<img src="https://images.aposto.com/2022/6/4/1658400311239.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.74" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Yazının dipnotlarına&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.notion.so/apostonews/Bilim-Tarihi-G-ncesi-T-rkiye-de-Bilim-Tarihi-al-malar-n-n-Ba-lang-c-Bilim-Tarihinde-Anglo-Ameri-1d5e81e09cc64aa3aefb67d61561fa7c" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">buradan&nbsp;</a>ulaşabilirsiniz.

Günümüzde bilim tarihi en önemli araştırma alanlarından birisidir.

Türkiye’de Bilim Tarihi Çalışmalarının Başlangıcı

Yazı: Harun KüçükBilim tarihinde Anglo-Amerikan geleneğin oluşumu 1930’ların sonuna doğru başlar. 1930’ların başında Büyük Buhran ve BBC’nin bilimi kamuya tanıtma amaçlı radyo programları sırasında Marksist düşünürler (Franz Borkenau ve Henrik Grossman gibi) ve yine Marksist bilim insanları (Joseph Needham ve J.D. Bernal gibi) ön plana çıkarken, profesyonel bilim tarihçiliği bunlara bir cevap veya bir tepki olarak ana hatlarıyla ortaya çıkmıştır. Herbert Butterfield, bilim tarihinin profesyonel tarihçiler tarafından yapılması gerektiğini defalarca ifade etmiş ve nihayetinde de Cambridge’deki ilk bilim tarihi kürsüsüne Rupert Hall’ı getirmeyi başarmıştır.Bilim tarihinde genelde kurucu figür olarak görülen George Sarton, yaşadığı dönemde Amerika’da pek itibar görmemiştir. Rene Taton ve Aydın Sayılı gibi öğrencileri sayesinde Amerika dışında daha etkili olmuştur. Amerika tarafında bilim tarihçiliğinin profesyonelleşmesi 1950’leri bulur. Örneğin, oldukça iyi tanınan bir bilim tarihçisi ve felsefecisi olan Thomas Kuhn, Harvard Üniversitesi’nin Fizik bölümünde ders veriyordu. Bilim tarihinin önemine inanan ve Kuhn’u işe alan James Bryant Conant ise her ne kadar bilim tarihini önemsese de, kendi başına bir alan olmasına karşıydı. Conant için kıymetli olan, doğa bilimleri okuyan lisans öğrencilerinin Harvard Case Histories in Experimental Science serisini takip ederek tarihsel deneyleri tekrarlamaları ve bilimin derin tarihini bu yolla anlamalarıydı. Kuhn ise bilimsel devrim fikrini şekillendirirken bu dersleri veriyordu. Harvard Case Histories’in ilk olarak 1948’te yayınlanan ilk cildi Robert Boyle’nin (özellikle gaz) deneyleri üzerineydi. Bir kimyager olan Conant, bu kitabı kendisi yazmıştı.(5)<img src="https://images.aposto.com/2022/6/4/1658400346389.jpeg" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="0.83" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">1950’lerden itibaren ise profesyonel bilim tarihçilerinin sayısı artmıştır. Çoğu defa felsefe (Husserl ve Kant gibi) üzerinden okunan bilim tarihi, ilk etapta Bilim Tarihi ve Felsefesi (HPS) bölümlerinin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu birliktelik, bilim tarihinin tonunda ve amacında belirleyiciydi. Böyle bölümlerde bilim tarihi yazarken sadece belli bir zamanda ve belli bir yerde olduğu şekliyle bilimlerden bahsetmiyor, bilimin geneliyle ve tanımıyla ilgili çıkarımlar yapıyordunuz. 1970’lerden itibaren ise Kuhn’un paradigma fikrinden ilham alan sosyolojik ve etno-metodolojik yaklaşımlar önem kazanmaya başladı. Paradigma fikri, hem bilimin bir geneli olmadığını, belli dönemlerde bilimsel birikimi anlamsız kılan kırılmalar yaşandığını öne koyuyor, hem de bilime sosyal ve metafiziksel bir derinlik atfediyordu. Bu fikirle yola çıkan Edinburgh ve Manchester okulları oldukça radikal bir bilim anlatısı ortaya koyuyordu. Bilim, pek çok her şey gibi bir sosyal inşadan ibaretti. Bilimin doğruluğu veya yanlışlığının bir önemi yoktu. Bilim, insanlığın hakikate yürüyüşü değil, belli toplumlardaki hiyerarşilerin bir dışavurumundan ibaretti.1970’lerden sonra Anglo-Amerikan bilim tarihçiliğinin sosyal bilim halini almasını, bilim tarih yazımında bir mihenk taşı olan Leviathan and the Air-Pump (1985) kitabındaki Boyle’nin Conant’ın Boyle’ninkinden ne kadar farklı olduğuna bakarak anlayabiliriz.(6) Simon Schaffer ve Steven Shapin’in Boyle için deney, bir amaç değil siyasi ve sosyal amaçlara hizmet eden bir araçtı. Boyle, bilim adamlarına hitap eden bir bilim adamından daha çok centilmenlere hitap eden bir centilmendi. Boyle’nin meşhur vakum makinesi ise hakikatleri gözler önüne seren bir bilimsel aletten çok inanç üretme teknolojilerinde bir halkadan fazlası değildi.Anglo-Amerikan bilim tarihçiliği, 2000’lerin başında tepe noktasına ulaşmıştır. Bugün ise bu alanda tamamlanan doktoraların sayısı düşerken, mesleğin entelektüel istikameti bilim tarihinden daha çok bilgi ve pratik tarihine doğru evrilmektedir. Bilim tarihinde Anglo-Amerikan geleneğin tarihçesi ile ilgili Türkçedeki tek kaynak Rob Iliffe’nin Bir Disiplinin Gelişim Hikayesi adlı eseridir. (7)Yazının dipnotlarına&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.notion.so/apostonews/Bilim-Tarihi-G-ncesi-T-rkiye-de-Bilim-Tarihi-al-malar-n-n-Ba-lang-c-Bilim-Tarihinde-Anglo-Ameri-1d5e81e09cc64aa3aefb67d61561fa7c" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">buradan</a>&nbsp;ulaşabilirsiniz.

Bilim tarihinde Anglo-Amerikan geleneğin oluşumu 1930’ların sonuna doğru başlar.

Bilim Tarihinde Anglo-Amerikan Geleneğin Oluşumu

<h2 fr-original-style="" style="margin: 0px; color: rgba(0, 0, 0, 0.85); font-weight: 500; padding: 0px; box-sizing: border-box;">Bilim Tarihi Güncesi dizisi başlıyor</h2>Bilim Tarihinden seçmeler, söyleşiler ve tartışmaların olduğu ve Açık Radyo’da her Pazartesi sabahları yayınlanan Bilim Tarihi Sohbetlerinin bir tür yazılı hafızasını oluşturmak amacıyla Bilim Tarihi Güncesi dizisine başlıyoruz. Konu alanı uzmanları ile bir konu ve bir kitap üzerinden inşa ettiğimiz sohbetlerimiz, Bilim Tarihi, Bilim Felsefesi ve Düşünce Tarihi alanları konusunda tartışma ortamı yaratmak amaçlıdır.Bu sayıda Türkiye’ye bilim tarihi çalışmalarının nasıl geldiğini, ilk dönemlerde hangi konuların çalışıldığını, bilim tarihi alanının önemli isimlerinden George Sarton’un etki alanı çerçevesinde ele alan bir makale bulunmakta. George Sarton’un Harvard’da danışmanlığını yaptığı ilk bilim tarihi doktora tezinin Aydın Sayılı tarafından yazılıyor olması, Türkiye’de bu alandaki çalışmaların ilk dönemdeki gidişatını da belirlemiş görünmektedir.Bu sayının ikinci makalesi bilim tarihinde Anglo-Amerikan geleneğin inşası üzerinedir. Bilim tarihinin bir disiplin olarak 20. yüzyılda kuruluş döneminde hem Amerika’da hem de Britanya’da nasıl bir evrim geçirdiği disiplinin genelinde belirleyici olmuştur.

George Sarton ile ilgili hikayeler